Gün ve ay isimleri nereden geliyor?
Tavla oynayanlar Farsça altıya kadar saymasını bilirler (yek, du, se, cihar, penç, şeş). Yedi sayısı ise Farsçası ise ‘heft’ dir (veya hefte). Yedi günlük ‘hafta’ ismi de buradan alınmıştır. Halen Türkçe’de kullandığımız gün isimlerinin kökenlerinin neler olduklarını biliyor musunuz?
Çok kullandığımız bazı isimler vardır. Nereden geldiğini de bilmeyiz, ama yinede onları kullanmaya devam ederiz. Avrupa dilleri, Arapça ve İbranice’ye baktığımızda takvim aylarının isimlerinin bizim kullandıklarımızla ve birbirleri ile aynı veya benzer olduğunu görüyoruz. Türkçe’deki Mayıs’ın karşılığının İngilizce’de May olması gibi. Aslında bu durum oldukça karışık ve birçok dilde ay isimleri birbirine geçmiş durumdadır.
Cuma – Arapça- toplama, toplanma)
Cumartesi – Arapça- (ertesi – Türkçe)
Pazar – Farsça- (ba = yemek, zar = yer)
Pazartesi – Farsça- (ertesi – Türkçe)
Salı – İbrânice – (üçüncü)
Çarşamba – Farsça-(cehar şenbe = dördüncü gün)
Perşembe – Farsça-(penç şenbe = beşinci gün)
Günümüzde kullandığımız ay isimlerinin geldikleri yerler de karışık. Hicri takvimdeki Arabi ay isimlerinin bugün hiçbirini kullanmamamıza rağmen yine de Şubat, Nisan, Haziran, Temmuz ve Eylül aylarının isimlerinin kökenleri Arapça ve Süryanice, Kasım ayının ise Arapça.
İşin daha ilginç yanı bunlardan Şubat, Nisan, Temmuz ve Eylül hemen hemen aynı telaffuzla Yahudi takviminde de yer alıyorlar. Gelin ayların isimleri ve kökenlerine bir göz atalım.
Ocak = Türkçe (Kışın evlerde ateş yakılan yer)
Şubat = Süryanice
Mart = Latince (Maritus – mitolojik isim Mars’tan)
Nisan = Süryanice
Mayıs = Latince (Tanrıça Maria’nın ayı)
Haziran = Süryanice
Temmuz = Arapça / Süryanice
Ağustos = Latince (Roma İmparatoru Augustus’un adından)
Eylül = Süryanice
Ekim = Türkçe (Toprağı ekmekten)
Kasım = Arapça (Bölen)
Aralık = Türkçe (İki zaman dilimi arası)
İngilizce ve diğer Avrupa dillerindeki ay isimleri tamamen Latince’den alınmıştır.
Latince (anlamı) – İngilizce – Türkçe
Januarius (Janus’a ithafen) => January => Ocak
Februarius (Februa’ya ithafen) => February => Şubat
Martius (Mars’a ithafen) => March => Mart
Aprilis (Aphrodite’e ithafen) => April => Nisan
Maius (Maia’ya ithafen) => May => Mayıs
Junius (Juno’ya ithafen) => June => Haziran
Julius (Julius Caesar’a ithafen) => July => Temmuz
Augustus (Augustus Caesar’a ithafen) => August => Ağustos
September (Yedinci ay) => September => Eylül
October (Sekizinci ay) => October => Ekim
November (Dokuzuncu ay) => November => Kasım
December (Onuncu ay) => December => Aralık
Yahudi Takvimi
İbrani takvimindeki ay isimleri ve Levant bölgesi olarak adlandırılan ve Filistin, Ürdün, Suriye, Lübnan ve Irak’ı kapsayan bölgede kullanılan ve kısmen İbranice’den etkilenmiş olan ay isimleri de aşağıdaki gibidir(İbrani takvimi, Nisan’dan başlar ancak aşağıdaki listede Tevet [Ocak] ayıyla başlatılmıştır).
İbranice – Levant bölgesi
1.Tevet => Kanun-essani
2.Sebat => Şubat
3.Adar => Adar
4.Nisan => Nisan
5.İyar => Ayyar
6.Sivan => Haziyran
7.Tammuz => Tammuz
8.Av => Ab
9.Elül => Aylül
10.Tişri => Tısrin-ül evvel
11.Marheşvan => Tısrin-essani
12.Kislev => Kanun-ül evvel
http://www.hurriyet.com.tr/gun-ve-ay-isimleri-nereden-geliyor-28171687
Günleri kim buldu
Bir hafta yedi günden oluşmaktadır. Eski kayıtlarda günlere isimler verilirken ya sayılardan yada kutsal sayılan değerlerden esinlenilmiştir. Hafta kelimesi Farsça olup yedi anlamına gelmektedir. Gün adları Türkçe’de Arapça isimler ve Farsça sayılardan oluşur. Yedi günlük hafta astronomik bir temele dayanmamaktadır; Mezopotamya buluşudur. Ahd-i Atik yaratılışı anlatırken, altı günde yapılanları sayar ve “Ve Allah yaptığı işi yedinci günde bitirdi ve yaptığı bütün işten yedinci günde istirahat etti,” diyerek yedinci günün kutsallığını bildirir ve haftayı tamamlar. Gün adlarının kökeni nedir ve günleri kim buldu.
Babillilerin haftanın yedi gününe o zaman bilinen beş gezegen ile güneş ve ayın adını vermeleri Hristiyan dünyasında da benimsendi. Romalıların bir süre kullandıkları sekiz günlük hafta M.S 321’de Constantinus tarafından yedi gün olarak belirlendi, pazar günü birinci gün ve tatil-ibadet günü olarak kabul edildi. Latincede bulunan gezegen sistemiyle Yahudilikten alınan, yalnızca Sebt gününe ad vererek diğerlerini ona göre numaralandıran gelenek bugün Avrupa’da karışık olarak bulunmaktadır.
Gezegen sistemi en saf biçimiyle Galce, Bretonca ve Germen çevirisiyle İngilizcedendir. En saf kilise biçimi ise Portekizcede bulunur. Portekizce hafta “Domingo”yla (Latince dies Solis ve dies Dominica, Güneş günü, Tanrı’nın günü) başlar, “segunda feira”, “terça feira” ile devam ederek cumartesi günü “Sabado”yla (La-tince dies Saturni, dies Sabbatum) biter. En karışmış sisteme sahip olan İzlanda’da güneş ve ay günleri olan pazar, pazartesi dışında günler salı ve perşembe için sayı, çarşamba “mittwoch” Latince media hebdomas’tan, cumartesi “laugardagur” yıkanma günü, cuma öteki İskandinav günleri gibi oruç günüdür: “föstudagur”.
Arapça gün adları cuma hariç sayılardan oluştuğu için yer vermiyoruz. Öteki İslam ülkeleri, Malay dilinde olduğu gibi, Arapça günleri benimsemiştir. Örneğin Yoruba gün adları “ojo aiku”, “ojo aje”, “ojo isegum”… ölümsüzlük günü, kader günü, zafer günü, karışıklık günü, yaratılış günü, başarısızlık günü ve üç toplantı günüdür. Yoruba cada Arapçadan alınan adlar fonetik değişimle kullanılırken (jimoo, cuma; alaruba, çarşamba; dördüncü gün, yevmüterbia) İngilizceden almanlar da çeviri/yorum veya alıntlyla kullanılır (pazar “ojo” ismi tatil günü veya perşembe monde, tosde, thursday). Türkçe, Fransızca ve İngilizce gün adları şunlardır:
Pazartesi: Farsça bazar ile Türkçe erte. Fransızca lundi, İngilizce monday, Latince luna, İngilizce “moon” dan Ay günü.
Salı: Arapça üç anlamında “salis”ten. Fransızca mardi, Mars günü. İngilizce tuesday, İzlanda savaş tanrısı Tyr’ın karşılığı Tiu/ Tiv ‘in günü.
Çarşamba: Farsça cihar dördüncü ve şenbe gün. Fransızca mlrcre-di, Merkür’ün günü. İngilizce wednesday, Tiu’nun babası Odin/Voden’ın günü
Perşembe: Farsça penç beşten. Fransızca jeudi, Jüpiter’in günü, İngilizce thursday, tanrı Thor’un günü.
Cuma: Arapça “cem”den toplanma günü. Fransızca vendredi, Venüsün günü. İngilizce friday, Odin’in karısı Frigg’in günü.
Cumartesi: Fransızca samedi, Latince sabbati dies, Sebt günü, İngilizce saturday, Satürn’ün günü.
Pazar: Farsça bazar. Fransızca dimanche, Tanrı’nın günü, İngilizce sunday, güneş günü.
http://www.ilkkimbuldu.com/gunleri-kim-buldu/
Ayları kim buldu
Eskiden zaman ile ilgili kavramlar güneş ve ay döngüsü gibi bazı astronomik olayların çevrimi ile eşitlendiği gibi hasat zamanı, suların yükselmesi ve çekilmesi gibi doğal olaylar üzerinden de belirlenebilmekte idi. Örnek olarak İlk Babil takvimleri kameri ayı, yani birbirini takip eden iki dolunay arasındaki 29,5 günlük dönemi esas alan bir sistemdi. Eski Roma’da bilinen ay isimleri Venüs, Mars, yaşlılık çağını temsil eden Terminus ve gençlik çağını temsil eden Iuventas’tı; diğer ay adları sonradan sayıyla verilmiş ve daha sonra da bazıları özel adlar almış ve bir bölümü, bugüne kadar sayıyla gelmiştir. Peki ay adlarını kim buldu, ay adlarının kökeni neye dayanıyor?
Eski Türkçede de ay adları Aramay, ikindi ay, üçünç ay, törtünç ay… şeklindedir. Malaya dilinde de yerli geleneksel olan rakamlı ay adlarıyla İngilizceden alınan adlar bir arada kullanılır.
Bugün dünyanın çoğu yerinde Miladi takvim kullanılmaktadır ve bunun etkisiyle ay adları Jülyen veya Gregoryen takvimden kaynaklanan adlara dönüşmüştür. Güneydoğu Asya’dan Afrika’ya, Rusça etkisiyle Sibirya’ya kadar kökeni Roma’ya dayanan ay adları benimsenmiştir.
Anadolu’da ay adları bölgeye göre farklılık göstermekle birlikte bazı adlar, örneğin karakış, zemheri, küçük, april Çoğu bölgede ortaktır. Yalnızca İstanbul kadınlarının eski takvimine değinirsek, ay adları şöyledir: Muharrem’den başlayarak Aşure, Safer, Büyük Mevlüt, Küçük Mevlüt, Büyük Tövbe, Küçük Tövbe, Recep, Şaban, Ramazan, Şükür Bayramı, Aralık, Kurban Bayramı. Dilde Türkçeleştirme başladıktan sonra ay adları önce Birinci Teşrin, İkinci Teşrin biçimine sokulmuş, 1945’te kanunla Ekim, Kasım, Aralık, Ocak adları konularak bugünkü haline getirilmiştir. Son kabul edilen şekliyle de ay adlarında üç katman kendisini göstermektedir: Kökeni Sümer-Asur-Babillilere dayanan Süryanice, Latince ve Türkçe. Eski yılbaşı olan mart ayından başlarsak, bu adların anlamları şöyledir:
Mart: Babil takviminde Abdaru, Süryanice Adar. Rumi takvimde de Mart’tır; Latince Martius, savaş tanrısı Mars’ın adından.
Nisan: Babil-Süryani takviminden, Rumi takvimde Nisan, Latince Aprilis, apricare, güneşlenmek, güneşte ısınmak sözcüğünden
Mayıs: Babil-Süryani takviminde Ayru. Rumi takvimde Mayıs, Latince Maius, Maima Mercurius’un annesi, bitkileri büyüten ay.
Haziran: Süryanice; Latince Iunius, juvenis genç sözcüğünden.
Temmuz: Sümerce “dam” kadın, eş, “Dumuzi” Sümer üreme tanrısı ve festivali, Eski. Mısır’da “dama” bir araya getirme, Sanskritçede “dam”, ev, eş; Latince domina hanım, Demeter tarım tanrıçasıdır. Antik Mezopotamya dillerinde ortak ay adı olduğu gibi Türkçede halen damızlık sözcüğüyle aynı anlamıyla yaşamaktadır. Latince önce beşinci ay anlamında Quintilifti, sonra jülyen takvimi döneminde düzenlendiği için onun onuruna lullus Caesar’ın adından itilitıs adını aldı. Halk takviminde orak.
Ağustos: Babil-Süryanı takviminde Ab, Abu. Rumi takvimde Ağustos. Latince altıncı ay anlamında Sextılıs, sonra Octavianus Augustus’tan Augustus adını aldı.
Eylül: Babil takvımınde Ulul, Süryanice Eylül. Latince yedinci ay anlamında September. Halk takviminde çürük.
Ekim: Rumi takvimde Teşrin-i evvel. Aslı Süryanıce Tişrin. Latince sekizinci ay anlamında October. Bazı bölgelerde avara ayı.
Kasım: Arapça “bölen” anlamındadır, kısım sözcüğü aynı kökten gelir. Rumi takvimde Teşrini sani. Latince dokuzuncu ay anlamında November.
Aralık: Mantık olarak kasımla aynı kabul edilebilir. Rumi takvim-de adı Kanun-i evvel yani “kanun” ocak, mangal demek olduğuna göre birinci, ilk ocaktı. Latince onuncu ay anlamında December. Halk takviminde karakış.
Ocak: Rumi takvimde Kanuni sani, ikinci ocak ayıydı. Latince on birinci ay anlamında Undecim’di, sonra Ianus Taklar Tanrısı’mn adından ianua, kapı, giriş anlamında Ianuarius adını aldı. Halk takvimincie zemheri.
Şubat: Babil takviminde Sabadu, Süryanilerde Şubat. Latince on ikinci ay anlamında Duodecim’di, sonra februum arındırma sözcü-günden adını alan Februa arındırma festivali, günah kefareti olarak kurban kesme dönemi olması nedeniyle Februarius adını aldı. Halk takviminde küçük anlamındadır.
http://www.ilkkimbuldu.com/aylari-kim-buldu/
http://www.yenidenergenekon.com/344-gun-ay-isimlerinin-olusumu/
Düzenleyen: Yılmaz Karahan