Yüzellilikler’de Refik Halit (Karay) Yurda dönmeden çektiği telgraf
Mehmet Boz
Kurtuluş Savaşı sırasında, düşmanla işbirliği yaptıkları ve Milli Mücadele’ye karşı çıktıkları gerekçesiyle 1924’te Türkiye dışına çıkarılan 150 kişiye “Yüzellilikler” denilmiştir.
– Kurtuluş savaşı sonrası imzalanan Lozan Antlaşmasında kabul edilen maddelerden biri de savaş sürecinde başta gayrimüslimler olmak üzere Müslimlerin genel bir aftan yararlandırılması ile ilgiliydi.
– Ancak Türkiye hükümeti bu maddeye bir şerh düşerek istisna getirdi ve savaş sürecinde itilaf devletleriyle ya da İstanbul hükümeti ile işbirliği yapmış 150 kişinin af kapsamı dışında tutulmasını sağladı.
– Bununla birlikte belirlenecek kişiler herhangi bir şekilde cezalandırılmayacak, Türkiye’deyseler yurt dışına çıkışlarına izin verilecek,yurt dışındaysalar Türkiye’ye girişlerine yasak getirebilecekti.
– Meclisteki bu tartışmaların ardından 150’likler listesi Bakanlar Kuruluna gönderildi orada son şekli verildi ve liste 1 Haziran 1924 tarihinde Mecliste kabul edildi.
– Böylece bu kişiler resmen vatandaşlıktan çıkarıldı ve Türkiye’de ikametleri yasaklandı.
– Bu kişilerin Türkiye sınırları içindeki mallarını tasfiye etmek için ise 9 aylık bir süre verilmekteydi.
– Listede son padişah Vahdetin’in mahiyeti olmak üzere kabine üyeleri,Şeyhülislam Sabri Efendi,Sevr antlaşmasını imzalayanlar,Kuvay-ı İnzibatiye,Çerkes Ethem Bey ,kardeşleri ve arkadaşları, Şark-i Karib Çerkezleri Cemiyeti’ kongresine katılanlar, Milli Mücadele yıllarında Ankara’ya iltihak etmemiş mülkî ve askerî idareciler, Milli Mücadele sırasında işgal kuvvetleriyle birlikte hareket eden ya da Ankara hükümetine destek vermeyen bazı gazeteciler vardı.
Listede bulunan bazı tanınmış isimler şunlardır:
Çerkez Ethem ve kardeşleri, eski Şeyhülislam Mustafa Sabri Efendi, Kuşçubaşı Eşref ve kardeşi, Mevlanzade Rıfat (Serbesti Gazetesi Sahibi), Sait Molla, Refik Halit Karay (Aydede Gazetesi Sahibi), Refik Cevat Ulubay (Alemdar Gazetesi Sahibi), Süleyman Şefik Paşa (Kuvayı İnzibatiye Başkumandanı) ve Sevr Antlaşması’nı imzalayan Hadi Paşa, Rıza Tevfik (Bölükbaşı), Reşid Halis. .. Damat Ferit, gazeteci Ali Kemal, Dürrizâde Abdullah, Ahmet Anzavur gibi isimler bu süreçte yaşamını yitirdiği için listeye alınmamışlardır.
– Cumhuriyetin ilk yıllarında ‘hain’ ilan edilen 150 kişinin sürgünü 1938 yılına kadar sürdü. 16 Temmuz 16 1938 tarihinde çıkarılan yeni bir yasa ile yurda dönmelerine izin verildi.
– Af kanunu 29 Haziranda Mecliste kabul edildi. Ancak sınırlıydı. Kanunun yürürlüğe girdiği 16 Temmuz 1938 tarihinden başlayarak sekiz yıl kamu hizmetlerinde bulunamayacaklardı. Askerlik, hakimlik ve zabitlik gibi eski mesleklerini yapabilmelerine de imkan kılınmamıştı. Bundan dolayı 150’liklerin birçoğu memleketlerine dönmeye bir engel olmamasına karşın, bulundukları yerde kaldı
Affın ardından 150’liklerden 50 kişi yurda döndü.
– Bunlardan bazıları Refik Halit Karay,Ref’i Cevat Ulunay’dı. Sevr antlaşmasını imzalayan önemli devlet adamlarından Rıza Tevfik de yurda dönenlerdendi. Eski Şeyhülislam Mustafa Sabri Efendi kanun sonrası Mısır’a giderek El Ezher Üniversitesinde hocalık yaptı. Çerkez Ethem ise yerleştiği Ürdün’de kalmaya devam edecekti.
