TÜRKİYE İKTİSAT KONGRESİ’NİN 97. YILI
Büyük Zafer kazanılmış, 11 Ekim 1922 tarihinde Mudanya’da Ateşkes(Mütareke) ilan edilmişti. TBMM’de 1 Kasım 1922 günü kabul edilen yasa ile, saltanat kaldırıldı. Bu durumda sadece Halife sıfatı kalan 6ncı Mehmet (Vahdettin) 17 Kasım sabahı İngilizlere sığınarak, “Malaya” adlı bir savaş gemisiyle yurt dışına kaçtı. Ardından, 20 Kasım 1922 tarihinde İsviçre’nin Lozan kentinde, 1nci Dünya Savaşının galibi İtilaf Devletleri ile İsmet Paşa başkanlığındaki TBMM. Heyeti arasında barış görüşmeleri başlatıldı. Ancak, görüşmeler çok çetin geçiyordu. Emperyalistler, kendilerine Osmanlı Devleti tarafından tanınan adli, mali ve idari kapitülasyonları TBMM Hükümetinden de aynen koparmaya çalışıyorlardı. Bu yüzden çıkmaza giren görüşmelere, 4 Şubat 1923 günü ara verildi.
Lozan’daki görüşmelerin kesildiği dönemde (bugün arsası İzmir/Kemeraltı girişinde otopark olarak kullanılan) merhum Şerif Remzi Reyend’in üzüm/incir deposunda, 17 Şubat 1923 tarihinde Türkiye İktisat Kongresi toplandı… Kongreye tüccar, sanayici, işçi, esnaf ve çiftçi kesimini temsil eden 1135 Delege katıldı. Kongrenin organizasyonunu İktisat Vekili Mahmut Esat Bey (Bozkurt) üstlenmişti. Kongre’nin Divan Başkanlığına Kâzım Karabekir Paşa seçildi. Ebedi Başkomutanımız, Gazi Mareşal Mustafa Kemal Paşa eşi Lâtife Hanımla birlikte gelerek, aşağıdaki söylevle çalışmaları başlattı:
“Bugün burada toplanmış bulunan Türkiye İktisat Kongresi çok önemlidir. Nasıl ki, Erzurum Kongresi Misak-ı Millî’nin ve Teşkilat-ı Esasiye Kanununun (Anayasanın) temelini oluşturarak tarihimizdeki yerini almışsa ; bu Kongre de , vatan ve milletimizin gerçek kurtuluşuna temel olacak esasları ortaya koymak suretiyle tarihteki yerini alacaktır. Ulusal egemenlik, iktisadi egemenliğe dayanmalıdır… Siyasi ve askeri zaferler ne kadar büyük olursa olsun, iktisadi zaferlerle taçlandırılmadıkça sonuçsuz kalır!”
“MİSAK-I İKTİSADÎ ( MİLLÎ EKONOMİ ANDI)”
ATATÜRK 17 Şubat’ ta kongrenin açılışını yaptıktan sonra, o günün akşamında Latife Hanımla birlikte, trenle Ankara’ya hareket etti. Türkiye İktisat Kongresinin çalışmaları ise, 4 Mart 1923 günü tamamlandı . Kongreye katılan delegelerin oybirliği ile; 12 Maddeden oluşan “Misak-ı İktisadi (Millî Ekonomi Andı)” kabul edildi. Böylece, İstiklâl Savaşımız için son Osmanlı Meclisinde 28 Ocak 1920 tarihinde kabul edilerek,17 Şubat’ta dünyaya ilan edilen “Misak-ı Milli” kapsamında; “iktisadi egemenliğimizin esasları” belirlenmiş oluyordu.
İzmir’de toplanan Türkiye İktisat Kongresinde, yeni devletin ekonomi modeli olarak “Liberal/Kapitalist” bir sistem öngörülmüştür. Ancak, ülkemizin içinde bulunduğu zor ekonomik koşullarda, (bu sistemin alt ve üst yapılarının mevcudiyeti) yeterince incelenip tartışılmamıştır. Üstelik bu sistem,TBMM.Reisi/Başkomutan M.Kemal Paşa’nın TBMM’deki 1 Mart 1922 Söylevinde üzerinde durduğu “Planlı Ekonomi” modeliyle bağdaşmıyordu. Ne var ki, Kongrede “serbest piyasa” modelinin benimsenmiş olması, kapitülasyonları sürdürme çabasındaki Batılıların barış umutlarını artırdı. Komşumuz Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği (SSCB) ile sürdürülen iyi ilişkilerde ise, bir soğukluğa neden oldu.
İtilaf Devletleri (İngiltere,Fransa,İtalya ve diğerleri) 4 Şubat günü ara verilen Lozan Barış görüşmelerinin yeniden başlayacağını bildirmekte gecikmediler. İkinci devresi 23 Nisan’da başlayan görüşmelerin ardından; Çağdaş Türkiye Cumhuriyeti’nin evrensel tapu senedi olan Lozan Barış Antlaşması 24 Temmuz 1923 tarihinde imzalandı. Kapitülasyonlar kaldırılmıştı. Ancak, gümrük tarifelerini belirleyen egemenlik haklarımız beş yıllık bir geçiş döneminden sonra yürürlüğe girecekti. Bu kısıtlamaya (ABD’de patlak vererek) bütün dünyayı derinden sarsan “1929 İktisadi Bunalımı” da eklenince; genç Türkiye Cumhuriyeti’nin ekonomi politikası yeniden gözden geçirildi…
Benimsenen Devletçilik İlkesi 10 Mayıs 1931 günü CHP’nin Programına kondu ve 5 Şubat 1937’de “1924 tarihli Anayasamızın” 2’nci Maddesini oluşturdu.
(*) Şahap Osman ARAS, Tarihçi Yazar (İZMİR – 2020)
