Nisan 2021’de, Annalena Baerbock’a atfedilen bir ifadenin ekran görüntüsü, Almanya’daki Facebook kullanıcıları arasında yoğun şekilde paylaşıldı. Yeşillerin seçimlerdeki başbakan adayının, evcil hayvanların çok fazla karbondioksit salınımına neden olmasını gerekçe göstererek, insanların evlerinde hayvan beslemelerine son verme çağrısında bulunduğu iddia edildi.

Brezilya’da ise 2018 yılındaki seçim kampanyası sırasında, daha sonra devlet başkanı seçilen sağ popülist Jair Bolsonaro lehine milyonlarca WhatsApp mesajı gönderildi. Bu mesajlarda, solcu İşçi Partisi’nin komünist bir diktatörlük planladığı ve pedofiliyi yasal hale getirmek istediği öne sürdü.

Ve nihayetinde pandemi döneminde, koronavirüs hakkındaki açıklamaları diğer bilimsel bulgularla çelişen tıp uzmanlarının video ve gönderileri sık sık viral oldu.

Fotoğraf: Nasir Kachroo/ZUMA Press/imago images

Bu örneklerin ortak noktası, tümünün yalan haberler üzerine kurulu mesajlar içermesi. Asparagas, fake (sahte/yalan) haber ya da dezenformasyon… Adı her ne olursa olsun, tek amaç gerçekle ilgisi olmayan haberlerin dolaşıma sokularak, halkın hem yanlış hem de yanlı olarak bilgilendirilmesi. Bu kasıtlı yalan bombardımanıyla kimi zaman siyasi yönelimleri etkilemek, kimi zaman çok satış yapabilmek veya yardım toplayabilmek, kimi zaman da daha fazla reyting, tiraj veya etkileşim elde edebilmek hedefleniyor.

Gerçek dışı haber ve bilgilerin en önemli özelliklerinden biri de adeta yıldırım hızıyla yayılması. Bunda kitle iletişim araçları ve internetin etkili kullanımının yanı sıra özellikle son yıllarda yaygınlığı ve etki gücü giderek artan sosyal ağların ve mesajlaşma uygulamalarının rolü çok büyük.

Yalan haberler nasıl tespit edilir?

Bu derlememizde özellikle yazılı yalan haberlerin kolayca fark edilebilmesi için bazı ipuçları vereceğiz. Görüntülü yalan haberlerle ilgili ise bilahare derlemeler yayınlayacağız.

1) Şüpheyle yaklaşmak gerek

Oxford Üniversitesi Reuters Enstitüsü’nün yayınladığı son Dijital Haber Raporu’nda, katılımcıların yarısından fazlası, koronavirüs hakkında bir hafta içinde çok sayıda yanlış veya yanıltıcı bilgiye şahit olduklarını söyledi. Dörtte birinden fazlası ise ünlüler hakkında yanlış bilgiler yayıldığını belirtti.

Bu, internetteki bilgilere hemen güvenilmemesi ve ihtiyatlı bir şüpheyle yaklaşılması gerektiğini gösteriyor. Buna “ciddi görünümlü” haberler de dahil. Özellikle duygusal ve tartışmalı konular söz konusu olduğunda ve bu haberler albenili ve şaşırtıcı unsurları yüksek bir dozda sunulduğunda…

Türkiye’de yeniden bir sosyal medya yasası gündemde

Evcil hayvan beslediğim için, özellikle bu hassasiyetimden yararlanılmak mı isteniyor?

Bilginin kaynağı ve paylaşılan sözün hangi ortamda söylendiği belli mi?

Baerbock’un böyle bir açıklama yapmış olması mantıklı mı?

Böyle bir haberi yaymak kimin çıkarına olabilir? Amaç, Yeşilleri itibarsızlaştırmak mı?

Paylaşımda imlâ ve gramer hataları gibi şüpheli unsurlar var mı?

2) Arkasında kim(ler) var?

Yalan haberler genellikle Facebook, Twitter veya Instagram gibi platformlarda paylaşılan fotoğraf, video ve metinler aracılığıyla geniş bir kullanıcı kitlesine ulaşıyor. Bilginin kaynağı olan ya da gönderiyi ilk paylaşan hesap ne kadar güvenilir? Bu hesap gerçek bir kişi ya da kuruma mı ait, yoksa “trol” diye tabir edilen ve manipülatif amaçlar için oluşturulan sahte bir hesap mı?

Şüpheli bilgileri yaymanın bir başka yolu da “messenger” diye adlandırılan mesajlaşma uygulamaları. Kuşkusuz bu uygulamalar içinde en bilinen ve yaygın olanı WhatsApp. Brezilya’da 2018 yılındaki başkanlık seçim kampanyası sırasında, yalan haberler yaymak için bu popüler uygulama etkin bir şekilde kullanıldı. “Folha de S. Paulo” gazetesinin araştırmasına göre, Brezilyalı bazı şirketler, internet servis sağlayıcılarına, sağ popülist Bolsonaro lehine toplu propaganda mesajları gönderilmesi talimatı verdi. Alıcıların cep telefonu numaraları ise sağ popülistler ve üçüncü şahıslar tarafından tedarik edildi.

Brezilya Devlet Başkanı sağ popülist Jair Bolsonaro’nun 2020 yılında korona ile ilgili 900 kezden fazla yanlış veya yanıltıcı ifadeler kullandığı tespit edildi.Fotoğraf: Mateus Bonomi/AA/picture alliance

Size de bu şekilde toplu mesajlar gelirse, göndericiye kaynağını sorabilirsiniz. Ancak genelde bu tür mesajlar, doğruluk dereceleri sorgulanmadan, rehberdeki diğer kişilere olduğu gibi iletiliyor. Bu artık büyük bir sorun haline geldiği için, WhatsApp, son zamanlarda çözüm odaklı bazı küçük yenilikler getirdi. Örneğin, bir iletinin üzerinde küçük bir ok ve yanında da “iletildi, forwarded, weitergeleitet” vb. ibareler görürseniz, göndericiye başka bir kaynaktan gelen bu mesajın size de iletildiğini anlayabilirsiniz (bkz. ekran görüntüsü). Üst üste iki ok varsa, bu, mesajın size ulaşana kadar en az beş sohbet zincirinden geçtiği anlamına geliyor.

Fotoğraf: Ines Eisele/DW

İleti bir bağlantı (link) içeriyorsa, yönlendirilen sayfa veya platformu da inceleyip sorgulayabilirsiniz. Yönlendirildiğiniz site eğer bir haber portalı ise temel gazetecilik ilkelerine ne kadar riayet edildiğini, kullanılan başlık ve görsellerden kolayca anlayabilirsiniz. Unutmayın: Paylaşımın bir bağlantı içermesi, bilginin doğru olduğu anlamına gelmez!

Söz konusu site bir devlet kurumuna ait olabileceği gibi, kişisel bir blog sayfası ya da mizah içerikli bir platform da olabilir. Sayfanın sahibine ya da sorumlusuna dair açık bilgilerin yer aldığı “Hakkımızda” (About us, Impressum) bölümünün olmaması, sitenin güvenilir olmadığının en önemli göstergelerinden biridir. Ücretli üyeliğe veya aboneliğe zorlama, aşırı ve rahatsız edici reklamlar, imlâ ve gramer hataları ya da amatörce bir sayfa tasarımı, yine bu sayfanın güvenilir olmadığına dair diğer önemli ipuçlarıdır.

İsterseniz, somut bir örneğe birlikte bakalım: www.worldnewsdailyreport.com sitesi, görsel olarak modern ve profesyonel bir izlenim verse de haber içerikleri, başlık ve spotlarda kullanılan sansasyonel ifadeler, hemen şüphelenmemize neden oluyor. Haberlerin neredeyse tümü gerçek ötesi unsurlar içeriyor. İşte bu tuhaflıklardan bazı seçmeler: Bermuda Şeytan Üçgeni’nde kaybolan bir gemi, yıllar sonra Sahra Çölü’nde ortaya çıktı… Bir kuaför, müşterilerinin kesilmiş saçlarından voodoo bebekleri yaptığı için hapse atıldı…. New Jersey’li çiftin, kardeş olmalarına rağmen evlenmesine izin verildi… Yarı insan yarı sincap bir kişi, yer fıstığı yüklü 20’şer tonluk iki kamyonu soyduğu için tutuklandı… Eski patronunun bahçesine 200 bin dolarlık gübre boşaltan piyango talihlisi tutuklandı… Yamyam katil, son yedi yılda 23 pizza kuryesi, 6 Yehova Şahidi ve iki postacıyı parçalayıp yedi….

Fotoğraf: Worldnewsdailyreport.com

Hiçbiri inandırıcı görünmüyor, öyle değil mi? Sitenin en üstteki logosuna dikkatle bakıldığında “World News Daily Report” başlığının altında “Where facts don’t matter” yazdığı görülüyor: “Gerçeğin önemli olmadığı yer” Sitenin en alt bölümüne gittiğinizde de sayfadaki her şeyin sadece uydurma olduğuna dair başka bir açıklama bulacaksınız. Yani ilk bakışta profesyonel bir haber portalı gibi görünen bu site, aslında tümüyle kara mizah ve uydurma içeriklerle dolu.

Linklerle ilgi son bir not: Aman dikkat! Bilinmeyen bağlantıların arkasında, kişisel verilerinize dolandırıcılık amacıyla erişmek isteyen kötü niyetli kişiler de olabilir. Eğer sizden herhangi bir şifre veya kimlik bilgisi istenirse, burası pek de tekin bir yer değil demektir.

3) İddialar ne kadar doğru?

Bir gönderinin, iletilen bir mesajın veya yönlendirilen bir haber ya da metnin içeriğini de inceleyip sorgulamamız gerekir: İddia edilen veya gösterilen şey tutarlı ve gerçekçi görünüyor mu?

Bunu öğrenmenin en basit yollarından biri, internet arama motorları aracılığıyla konu hakkında küçük bir araştırma yapmak. Örneğin, bir politikacı çok önemli bir şey söylediyse ya da büyük tepki aldıysa, bu diğer medya organlarında da mutlaka yer alacaktır. Pek çok arama motorunun “Haber” sekmesi mevcut. Burada, arama yapılan kişi, olay ya da kavramla ilgili haberler, genellikle en güncel veya popülerden başlamak üzere sıralanır. Ayrıca siz de filtreler yardımıyla tarih ve dil gibi parametreleri düzenleyip daha kesin sonuçlara ulaşabilirsiniz.

Resmî organların ve tanınmış kurumların sayfaları da güvenilir bilgiler için iyi bir referans noktasıdır. Örneğin, Almanlar koronavirüs konusunda en sağlıklı bilgileri Robert Koch Enstitüsü’nün internet sitesinden takip ediyor.

“Deneysel aşıya hayır” – Londra’daki bu korona aşısı karşıtı acaba bilgilerini nereden aldı?Fotoğraf: Martyn Wheatley/Parsons Media/imago images

YouTube ve benzeri platformlardaki bireysel videolara da temkinli yaklaşmak gerekir. Burada konuşanlar, alanında uzman olsalar bile eğer belirli bir kurum adına konuşmuyorsa, sadece kişisel görüşlerini açıklıyor demektir. Bu nedenle de söylemlerin herhangi bir kurumsal ya da resmî bağlayıcılığı yoktur. Kaldı ki bu kişiler, nesnel veya profesyonel değil de kişisel inanç ya da siyasi görüşleri doğrultusunda bir açıklama yapmış da olabilir.

Bazı durumlarda da videodaki söylemlerin, güncel durumu yansıtmaması mümkün. Videonun platforma yüklendiği tarihin yeni olması, o kaydın yeni olduğu anlamına gelmez. Eski bir açıklamanın “yeniymiş” gibi sunulmuş olabileceğini sakın unutmayın!

Bu bölümle ilgili son bir tavsiye daha: Yalan haberlerle mücadele etmeyi amaç edinmiş çeşitli internet siteleri de var. Hatta bazıları, asparagas haberleri açıkça ifşa etmektedir. Örneğin Almanca haber içeriklerin doğruluğunun teyit edilebileceği başlıca portallar arasında Correctiv, Hoaxsearch ve tabii ki Türkçe dahil 30 dilde haberlerin yer aldığı Deutsche Welle bulunmaktadır.

Sosyal medyadaki yalan haberlerle mücadele

Bir internet kullanıcısı olarak siz de yalan haberlerin olumsuz etkilerine karşı bir şey yapabilirsiniz. Örneğin yukarıda bahsettiğimiz “çift oklu” iletileri başkalarıyla paylaşmadan önce iki kere düşünmenizi öneriyoruz. Zira söz konusu mesajın yalan ve iftira gibi unsurlar içerdiği sonradan anlaşılsa bile “Bu iletiyi paylaşırken kötü bir niyetim yoktu” bahanesinin ardına sığınmak, vicdanımızı rahatlamayacaktır. Hatta bazen bir anlık gafletimizin yasal bazı sonuçları da olabilir. Zira aleni bir suçun işlenmesine, o içeriği paylaşmak suretiyle istemeyerek de olsa iştirak etmiş olabiliriz. Unutmayın: Yanlış bilgi, çoğu kez kötü niyetten değil, dikkat eksikliği ve belirli duyguların etkisiyle içine düşülen bir anlık gafletten dolayı yayılır.

Bu nedenle: Eğer bilgilerin kaynağı ve güvenilirliği konusunda azıcık dahi şüpheniz varsa bunları kesinlikle başkalarına iletmeyin! Gönderenle iletişime geçme imkanınız varsa, söze gelen bilginin doğruluğunu sorgulayın. Eğer tanımadığınız bir göndericiden suç içerikli iletiler alıyorsanız, durumu vakit geçirmeden ilgili resmî makamlara ve konuyla ilgilenen web sitelerine bildirin. Böylece olumsuz içeriklerin yayılmasının önlenmesi konusunda siz de üzerinize düşen sorumluluğu yerine getirmiş olursunuz.

Ines Eisele – © Deutsche Welle Türkçe