Uzmanlara göre devletler ve partiler arası propaganda savaşının yeni cephesi sosyal medya (Midjourney)
Trollerle seçim kazanılır mı: Ülke ve dünya
siyasetine trollerle nasıl yön veriyorlar?
Çağla Üren urencagla@gmail.com
Pazartesi 27 Mart 2023
Seçim yaklaştıkça yoğunlaşan “internet trolleri” konusunu, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yeni Medya ve İletişim alanında Doç. Dr. Erkan Saka, NewsLabTurkey’nin kurucusu Dr. Sarphan Uzunoğlu ve İletişimci/yazar Ümit Alan’ın görüşleri ışığında masaya yatırdık.
Teknoloji, ülkelerin veya siyasi grupların dezenformasyon yaymasının, karşıt görüşlü kişileri sosyal medyada hedef haline getirmesinin ve hatta seçim sonuçlarını etkileme girişimlerinin önünü açtı.
Türkiye 14 Mayıs’ta yapılacak genel seçimlere hazırlanırken dezenformasyon, online propaganda ve trol faaliyetleri yoğun biçimde tartışılıyor. Öte yandan bu mekanizmalar yalnızca Türkiye’nin değil, dünyanın da yoğun tartıştığı konular.
Biz de dünya genelinde iktidarların sosyal medya platformları aracılığıyla iç taktikve dış siyasete nasıl yön vermeye çalıştığını ve buna yönelik iddiaları ele aldık. Uzman görüşleri ışığında özellikle “trol faaliyeti” diye adlandırılan çalışmaların doğasını ve Türkiye’deki tartışmaları irdeledik.
Trol faaliyeti ne anlam ifade ediyor?
Trollük bugün sıklıkla, sosyal medyayı ve internet forumlarını önceden belirlenmiş bir mesajla doldurmak için sahte çevrimiçi profiller oluşturan profesyonel insan gruplarını nitelemek için kullanılıyor.
Bu gruplara örneğin, belirli bir politikacıyı övmek veya hükümeti eleştiren birine saldırmak gibi görevler verilebilirken, dış siyasette de internet kullanıcılarının görüşlerini şekillendirmek için bu faaliyete başvurulabiliyor. Hükümetlerin veya güçlü siyasi odakların bu faaliyetlere yatırım yaptığı ülkeler arasında Rusya, ABD, Filipinler, Türkiye, Hindistan ve Çin de var.
Troller ve astroturfing: “Hepsi birbirine karıştırılıyor”
Öte yandan, NewsLabTurkey’nin kurucusu Dr. Sarphan Uzunoğlu’na göre, genellikle belirli bir ücret karşılığı siyasi propaganda yapan veya yapay bir gündemi gerçekmiş gibi gösteren kişilerin faaliyetleri aslında “astroturfing” olarak adlandırılıyor. Ancak hem Türkiye’de hem de başka ülkelerde bu kavram yerine “trollük” kullanılır hale gelmiş.
Türkçede “yapay çim” anlamına gelen astroturf, siyasi, dini veya reklamcılık amaçlı bir mesajın aslında “tabandan gelen” bir desteğe sahipmiş gibi gösterilmesi demek. Bu faaliyeti yürüten hesapların temel amacıysa suni bir gündem oluşturmak.
Uzunoğlu’na göre, kavramla ilgili en büyük zayıflık Türkçesinin olmaması. Independent Türkçe’ye konuşan Uzunoğlu, “Ben bunlar için ‘kampanyacı hesaplar’ gibi tanımlar bulmaya çalışıyorum” diyor.
Öyleyse trollük aslında nedir?
“Trollük temel anlamıyla şu demek: Herhangi bir işte doğru düzgün yürümekte olan, iletişimsel süreci bozmak” diyen Uzunoğlu şöyle devam ediyor:
Örneğin bir grup feminist kendi arasında tartışırken, alakasız fotoğraflarla yorum yapmak gibi. Trolün işlevi tamamen kendi zevki için suyu bulandırmak. İstanbul Bilgi Üniversitesi Yeni Medya ve İletişim alanında Doç. Dr. Erkan Saka da trolün tanımını “Süregelen bir tartışmayı provoke etme hali” diye yapıyor:
Tartışmayı aksatıp bozuyorsunuz, orada rasyonel müzakere zemininin kaybolmasına neden oluyorsunuz. İnternet trolü bu işe yarıyor. Örneğin bir siyasi lider bir açıklama yapıyor. Aslında o açıklamanın yayılmasını engelleyip, politikacıyı kızdırıp tartışmanın başka yerlere kaymasını sağlıyorsunuz.
Saka ayrıca, “Ancak bu tanımın ötesinde Türkiye’de gördüğümüz şey, hükümet karşıtlarının hedef gösterilmesi, onların geriye itilmesi ve susturulmaya çalışılması” diye ekliyor.
“Kavram karmaşası siyasi özneleri değersizleştiriyor”
Uzunoğlu, tüm bu kavramların birbirine karıştırılmasının ve hepsinin birden trollük diye nitelendirilmesinin de siyasi sonuçları olabileceğini vurguluyor. Ona göre bu durum, insanların farklı siyasi görüş bildiren herkesi trol olarak görmesine yol açıyor ve aslında siyasal tartışmanın önünü kapatıyor:
İnsanların, ‘Bu CHP trolü, şu AKP trolü’ diyerek siyasal özneleri de değersizleştirmesine yol açıyor. Bu durum aslında faaliyetler arasında iyi ayrımlar yapmamız gerektiğine işaret ediyor.
Bot hesaplar işin neresinde?
Bu noktada astroturfing veya trol faaliyetleri yürüten hesapların bot hesaplarla da sık sık karıştırıldığını söylemekte fayda var. Kabaca, belirli faaliyetleri gerçekleştirmek üzere programlanmış ve otomatikleştirilmiş hesaplara bot deniyor. Bunlar yapay zekalı sohbet botlarından farklı olarak insanların sorularına yanıt vermek veya iletişim kurmak üzere tasarlanmıyor.
Yalnızca takip etme, beğenme, anket sonuçlarına müdahale etme ve gerçek olmayan izleyici verileri sağlama amacı güdüyor. Yazar ve İletişimci Ümit Alan, Twitter ve Facebook gibi platformların bu tür faaliyetler için büyük olanaklar tanıdığını, bu yüzden bot kullanmadan da “ordu” yaratmanın mümkün olduğunu vurguluyor:
“Bir twitter hesabı ilk açıldığı andaki isimde devam etmek zorunda değil. İstediğiniz gibi ismini değiştirebilir, geçmişini tamamen silebilirsiniz. Bunu takipçilerinin fark etmesi bazen aylar alır, bazen de fark etmezler bile” diyen Alan şöyle ekliyor:
Böyle verimli bir saha olunca da yeterince paranız varsa bir ordu yaratmanız işten bile değil.
Botlar yerini gerçek kişilere bıraktı
Önceden belirli hastaglerin gündem olması için bot hesaplar kullanılıyordu. Hastaglerin kullanıldığı tweetlerde kelimelerin rastgele dizildiği, anlamsız cümleler görülüyordu. Ancak zamanla bu değişti. Artık çoğu hesabın arkasında gerçek kişiler var.
Alan’a göre bunun nedeni, trollüğün artık para karşılığı algı operatörlüğü anlamına da gelmeye başlaması. İletişimci sadece politik amaçlı olanların değil, taraftar grupları, futbol yöneticileri, teknik direktörlerin de bu faaliyete başvurduğunu aktarıyor:
Yani belirli bir konuda algı oluşturmak isteyen bütün kişi veya çıkar grupları, şu veya bu şekilde takipçi oluşturan ya da Whatsapp, Telegram gibi platformlardaki gruplarda örgütlenen insanlardan hizmet satın alınıyor.
Trol çiftlikleri: Nasıl çalışır, taktikleri neler?
Yine de hem Türkiye’de hem de dünyada astroturfing veya trol faaliyeti yürüten hesaplar genellikle “trol çiftlikleri” adı altında ele alınıyor. Bunlara “çiftlik” denmesinin nedeni ise söz konusu hesapların birbirlerinin gönderilerini paylaşarak veya yorumlayarak koordineli biçimde çalışması.
Özellikle gelişmekte olan ülkelerde bu faaliyetlerde görev alan kişilerin 12 saatlik vardiyalarla çalıştığı ve sosyal medyada günde 100’den fazla yorum paylaştığı biliniyor. Bu strateji, milyonlarca kullanıcıya sahip Facebook ve Twitter gibi sosyal medya platformlarının algoritmaları sayesinde başarıya ulaşıyor. Zira söz konusu algoritmalar, çok beğeni alan veya çok paylaşılan gönderi ya da konuları öne çıkarıyor.
Profesyonel hesapların şimdiye dek en çok dile getirilen taktikleri şöyle:
Hesap devralma/ele geçirme: Twitter’a göre şimdiye dek tespit edilip kapatılan hesapların çoğu ele geçirilmiş veya devralınmış. Bu hesapların önceki gönderileri temizleniyor ve hesaplar yeniden konumlandırıyor. Bunlar genelde erken tarihlerde açılmış ama buna rağmen az sayıda tweeti olan hesaplar.
Retweet halkaları kurma: Bazı hesaplar belirli içerikleri retweetlemek, beğenmek ve aslında gerçek olmayan izleyici verileri oluşturmakla görevli. Aynı zamanda belirli hastaglerin gündem olmasını sağlamak için de çalışan bu hesaplar, hem bot hem de gerçek kişiler tarafından yönetilen hesaplar olabiliyor.
Diğer zamanlarda sıradan paylaşımlar yapma: Bu hesaplar takipçi sayısını artırmak ya da daha gerçekçi görünmek için futbol gibi siyaset dışı paylaşımlar da yapıyor. Karşıt görüştenmiş gibi davranma: Hükümetlerin muhaliflere karşı görüş oluşturmak için kullandığı hesapları çeşitli kimliklerde de görmek mümkün. Bunlardan bazılarının muhalif taklidi yaptığı bile biliniyor.
Türkiye’de bir sektörleşme var mı: “Belediyeden iş almak için trollük yapan var”
Trol çiftlikleri aslında dünya genelinde büyüyen bir “sektör”. Aşağıda örneklerini ayrıntılı ele alacağımız üzere, Rusya’da hükümete bağlı belirli ajanslar üzerinden kurumsallaşan propaganda faaliyeti, Hindistan ve Filipinler gibi Asya ülkelerinde bir kesime istihdam sağlar hale gelmiş ve sektörleşmiş durumda.
Saka, Türkiye’deki benzer faaliyetlerin henüz bir sektör olarak ele alınmadığını vurguluyor ve bu etkinliğe yalnızca iş bulma amacıyla yaklaşanların da olduğunu belirtiyor:
Makale hazırlarken, söyleşilerimden birinde görüştüğüm kişi açık açık anlatmıştı. ‘Ben belediyelerde iş bulmak istiyorum, onun için bunu yapıyorum’ demişti. Bazı ülkelerde reklam ajansına gidersiniz ve ücret karşılığında trollük yaptırırsınız. Çok daha alenidir.
Saka, “Burada daha dolaylı şekillerde devam ediyor. Belediyeden iş alırsınız, başka bir şey alırsınız. Doğrudan maaş yerine arpalıktır. Maaşlı trollerin çok az olduğuna inanıyorum” diye ekliyor. Ayrımlar silikleşiyor: Para alması, anonim veya fake olması şart değil. Bu arada tanımlar yalnızca birbirine karıştırılmakla kalmıyor, aynı zamanda değişiyor da.
Zira uzmanlara göre bugün bir kullanıcının astroturfing faaliyetinde bulunması için illa ki ödeme alması, birden fazla hesabı yönetmesi, anonim olması ya da emir komuta zinciri içinde bulunması şart değil. Bu faaliyetlerdeki “manevi kazancın” önemini vurgulayan Saka da insanların hemfikir oldukları söylemleri desteklemek için de trollük yapabileceğinin altını çiziyor:
Türkiye’de Gezi Direnişi’nin sonrasında bir sürü AK Partili de bunu aslında gönüllü olarak yaptı. Saka ayrıca, bu faaliyetlerde bulunan kişilerin kimliklerinin de gizli olmadığını vurguluyor:
Yurt dışındaki örneklere bakılırsa siyasi trol gibi görünen, hedef gösterme, hashtag çalışmaları gibi şeylere liderlik edenlerin çoğu aslında bilinen isimler.
“Siyasi diskurun kendisi trollüğe kaydı”
Saka’ya göre bugün dünyada siyasi söylemlerin ve tartışma biçiminin kendisi de giderek “trollüğe” kayıyor:
Aslında bütün siyasi diskur, daha demokratik ve rasyonel zeminden bir tür trolleme seviyesine düşmüş gibi görünüyor şu anda. Bence bu daha kaygı verici. Akademisyen bu nedenle örneğin belirli kişilerden veya gönderilerden bahsederken “trol” yerine “trol söylemi” gibi bir kavramın kullanılabileceğini savunuyor:
Çünkü aslında kendisine trol dediğinizde sizi dava edebiliyor ama yazım tarzı, içerik üretimi trolce olabiliyor.
Türkiye’deki trol çiftliklerine dair neler söyleniyor?
Türkiye’deki trol çiftliklerinin tarihi epey eskiye dayanıyor. Hatırlamak gerekirse bu hesapların varlığı 2013’teki Gezi Parkı protestoları sırasında kamuoyunda “AK Troller” adı altında duyulmuş, aktivist hacker grubu RedHack’in sızdırdığı Berat Albayrak’ın özel yazışmalarıyla gündeme gelmişti.
18 Haziran 2013 tarihli bir e-postada, ABD’de faaliyet gösteren Turkish Heritage Vakfı’nın eski başkanı Halil Danışmaz’ın Albayrak’a “profesyonel grafik tasarımcılar, yazılımcılar ve psikolojik savaş eğitimi almış eski ordu mensuplarından oluşan bir ekip kurmasını önerdiği” görülmüştü.
Ünlü Stanford raporu: Türkiye’de 7 binden fazla hesap kapatıldı
Stanford İnternet Gözlemevi’nin 2020’de yayımladığı rapor da Türkiye’de büyük gündem olmuştu. Rusya, Çin ve Türkiye olmak üzere üç ülkeye odaklanan raporun ardından Twitter harekete geçmiş ve binlerce hesabı kapatmıştı.
Çin hükümetiyle ilişkilendirilen 23 bin 750 hesap belirlenmiş ve bu hesaplardan yaklaşık 350 bin tweet atıldığı ifade edilmişti. Rus devletiyle de 1152 hesap ilişkilendirilmişti. Bu hesaplardan da 3 milyondan fazla tweet atıldığı bildirilmişti.
Türkiye’dense AK Parti hükümetiyle bağlantılı olduğu belirtilen 7 bin 340 hesap vardı. Bu hesaplardan 36 milyondan fazla tweet atıldığı aktarılmıştı. Raporda, “Operasyonun büyük bir bölümü Türk vatandaşlarını hedef alıyor” denmişti. Söz konusu hesaplar, araştırmanın hemen ardından Twitter tarafından kaldırılmıştı. Cumhurbaşkanlığı İletişim Başkanı Fahrettin Altun ise iddiaları reddetmiş ve şöyle söylemişti:
Hesapların kapatılması kararına dayanak olarak öne sürülen birtakım dökümanların da bilimsellikten uzak, taraflı ve siyasi saiklerle oluşturulduğu açıkça görülmektedir.
“Çok geç kalınmış bir rapordu”
Saka ise bu çalışma için “Sahaya çok hakim olmayan bir rapordu” diyor. Akademisyene göre bu raporun özellikle Türkiye kısmı için için çok geç kalınmıştı:
Zaten kullanım dışı kalmış, çoktan inaktif olmuş bot ağları vardı raporda. Yani biraz geç kalınmış bir raporlamaydı o. Seçim yaklaştıkça trol tartışması büyüyor. 2023 seçimlerinin yaklaşmasıyla sosyal medyada yürütülen faaliyetler de gündemde daha büyük yer kaplar hale geldi.
CHP lideri Kemal Kılıçdaroğlu, 30 Ocak 2022’de trol tartışmasını yeniden alevlendiren isim oldu. Hazırladıkları raporda “trollerin isim isim deşifre edildiğini” öne süren Kılıçdaroğlu, “Son 6 ayda beni etiketleyen 700 binden fazla tweet atılmış. Bunların 300 binini maaşlı trollere ürettirmişler” dedi.
Söz konusu hesap ağının halktan toplanan vergilerle finanse edildiğini savunan muhalefet lideri, Twitter’da “Son Laik Bükücü” adını kullanan Nevzat Kanlı’ya bağlı birçok trolün olduğunu iddia etti:
Aslında bu ağlar iç içe geçmiş durumda. Nevzat Kanlı bir iç ağ, ona bağlanmış troller var. Onun sinyaliyle bu troller devreye girip onun küfürlerini paylaşıp duruyorlar. Sanmayın ki Nevzat Kanlı bir robot. Sizin gibi gerçek bir kişi. Son olarak da CHP Grup Başkanvekili Özgür Özel’in 12 Ocak 2023’te TBMM’de düzenlediği basın toplantısındaki açıklamaları büyük tartışma yarattı.
Bu açıklamada Özel, İçişleri Bakanı Süleyman Soylu’nun bir “trol ordusu” olduğunu, Emin Şen isimli bakanlık müşavirinin bu ordunun başında yer aldığını öne sürdü. Özel’in iddiasına göre Şen’in yönettiği “8 bin kişilik bir trol ordusu”, Telegram grubunda kendilerine iletilen hesapları hedef gösteren sosyal medya paylaşımları yapıyor.
Öte yandan, Ebabil Harekatı isimli bu grup, aslında faaliyetlerini açıktan yürütüyor. Kanalın an itibarıyla 9 binden fazla abonesi var. Teyit’in aktarımına göre grubun yöneticilerinin, kanaldaki kullanıcılara sosyal medya hesaplarında paylaşmaları için doğrudan metin, hashtag ve bağlantı ilettiği ve bunu düzenli yaptığı görülüyor.
Örneğin grup, Canan Kaftancıoğlu’nun hesabını topluca Twitter’a şikayet ederek kısıtlattıklarını da iddia ediyor.
Trollerle seçim kazanılır mı?
Trol tartışmalarının ortasında birçok kişinin aklına gelen ilk sorulardan biri de bu. Saka bu soruya “Bence mümkün değil” yanıtını veriyor. “Tabii ki bir etki gücü var ama bu iş tek başına dijitalle olmuyor” diyen Saka, Türkiye’deki sosyal medya kullanıcısının niteliğine de vurgu yapıyor:
Türkiye’de çok canlı, çok aktif bir sosyal medya kullanıcı kitlesi var. Böyle manipülasyon çalışmaları da çabuk deşifre ediliyor. Burada herkesin bir fikri var. Yani uzun veya orta vadede birilerini yönlendirebilmek çok zor.
“Seçim kazanılamaz ama kaybedilebilir”
Geçmişte TBMM’de Sırrı Süreyya Önder’in vekil danışmanı olarak çalışan Uzunoğlu da “Sosyal medyadan seçimin kazanılamaycağını biliyorum” ifadelerini kullanıyor. “Seçim dediğiniz şeyin çok farklı dinamikleri vardır. Fiziksel temas, dert dinleme, iki tarafla da iletişim gibi temel şeylere dayandırıyorum.” Öte yandan Uzunoğlu, bazı adayların sosyal medya nedeniyle seçim kaybedebileceğini söylüyor:
Sosyal medyanın siyasi liderler bağlamında negatif etkisinin pozitif etkisinden daha yüksek olduğunu belki de tahmin edebiliriz. Ama tabii elimizde böyle bir veri tabanı yok.
Astroturfing ne zaman meşru olmaktan çıkar?
Sosyal medyada bir mesajı görünür kılmak veya bir mesaj oluşturmak için yürütülen faaliyetlere aslında reklamcılık sektöründe sık rastlanıyor. Örneğin yeni dizilerin Twitter gündeminde üst sıralarda yer alması veya online alışveriş uygulamalarında puanlamalara ve kullanıcı yorumlarına müdahale edilmesi de bu faaliyet kapsamında.
Öte yandan bu da şu soruyu gündeme getiriyor: Siyasette astroturfing faaliyetini bu denli tartışmalı ve gayrimeşru kılan nedir?
Uzunoğlu’na göre problemin kendisi bu taktiğin kullanılması değil, nasıl kullanıldığı. “Bu taktiğin ekonomi politiğine bakmak lazım” diyen Uzunoğlu, söz konusu faaliyetlerin partinin kendi bütçesinden karşılanması, uygun biçimde raporlanması ve kime hangi paranın neden verildiğinin açıklanabilmesi gerektiğini söylüyor.
Hizmetin veriliş biçimi ve hizmeti alırken kullanılan ödenekle ilgili sorun var. Mesela bu parayı İletişim Bakanlığı veriyorsa burada problem vardır. Bir de verilen mesajlar çok sıkıntılı. Örneğini dışlayıcı, ayrımcı, ırkçı mesajlar veriliyor. Zaten bunun bu kadar konuşulmasının sebebi de bu.
Uzunoğlu ayrıca, söz konusu propaganda faaliyetleriyle verilen mesajların dezenformasyon üzerine kurulu olmasının da “elbette hiçbir şekilde meşru olamayacağını” vurguluyor.
Maraş depremlerindeki dezenformasyon, bir “pilot çalışmaydı”
Saka’ya göre seçim sürecine yönelik propaganda faaliyeti, 6 Şubat’ta meydana gelen Kahramanmaraş merkezli depremlerin ardından başlayan dezenformasyon kampanyasıyla da ilintili. “Deprem ne yazık ki bu konuda bir pilot çalışmaya dönüştü. Depremde bu kadar çok yanlış haber göreceğimizi düşünmüyordum” diyen akademisyen, “Influencerlar belli partiler adına mesaj girmeye başladı” diye ekliyor.
Saka ayrıca, konuyla ilgili bir duyumunu da Independent Türkçe’yle paylaşıyor:
Aldığım bir duyuma göre seçim için anlaşılan bazı kişiler, şimdi ihtiyaç olduğu için depreme de eğiliyor. Seçimde hiç beklemediğiniz kişilerin kalkıp (insani duygular dışında) deprem içerikleri girdiğini görmeye başlayabilirsiniz.
Birçok kişiye göre deprem sürecinde Twitter, ciddi bir astroturfing faaliyetine sahne oldu. Depremin nedeni olarak Akdeniz’deki ABD gemilerini gösteren birçok hesap türerken, ciddi bir dezenformasyon akışı ortaya çıktı. Gerçek dışı iddiaları yaygınlaştıran birçok hesabın daha sonradan silindiği görüldü.
“Asrın Felaketi”
Bu arada AK Parti hükümetinin “Asrın Felaketi” sloganı için açılan bir hesap da dikkatleri çekti. 72 bin takipçili Asrın Felaketi hesabının aslında Ağustos 2022’de açıldığı tespit edildi. Hesaptan daha önce slime videolarının paylaşıldığı anlaşılınca kullanıcılar arasında tepki oluştu, bunun üzerine hesap da silindi.
Sadece AK Parti’nin mi trolü var?
Türkiye’de ve dünyada muhalefetin de çoğu zaman trol faaliyetlerine başvurduğu biliniyor. Türkiye de bu seçim sürecinde muhalefetteki bazı öznelerin giderek daha fazla trollerle birlikte anıldığına şahit oluyor. Son olarak Habertürk yazarı Fatih Altaylı, AK Partili hesapların Memleket Partisi lideri İnce’ye “gaz verdiğini” öne sürdü. Karar yazarı Akif Beki de Twitter’da “Muharrem İnceye Aşığız” hashtagine desteğin bot hesaplardan geldiğini savundu.
Alan ise “Troll kullanma fırsatı ve parası olan herkesin bunları kullanabileceğini ve halihazırda da kullandığını düşünüyorum” diyor. Hesapta olmayan bazı siyasetçilerin ya da siyasi yapıların yükselişinde bir yere kadar trol ve bot hesapların etkisi olduğunu söyleyen yazar, “Ama her şeyi buna bağlamıyorum” diye de ekliyor:
İsim isim gitmenin çok faydası yok. Herkes deniyor, bazıları akılda kalıyor ya da yakından bakılınca görülüyor. Geçen yıl başka bir partinin yükselişi vardı, bugün de hesaba katılmayan muhalif bir adayın yükselişi var.
Bu faaliyetleri iktidarların yürütmesinin daha tehlikeli olduğunu söyleyen Alan, “İktidarların elinde devlet mekanizması var. Bu da kimsenin sahip olamayacağı büyük bir veri havuzu demek” diye ekliyor (Reuters)
“Kampanyalar toplumun çelişkilerine sesleniyor”
Öte yandan Alan’a göre bu iki kampanya da toplumda halihazırda var olan çelişkileri hedef aldıkları için gündeme gelebiliyor.
“Bu iki tarafın da üzerine oynadıkları bir çelişki var. Birinci grup, Türkiye’deki sığınmacıların durumuyla ilgili zaten insanların kafasındaki karışıklığa çalıştı. İkinci örnekse, Kemal Kılıçdaroğlu’nun adaylığı konusunda kafası karışık olanlar” diyen yazar, sözlerini şöyle sürdürüyor:
Bu çelişkiler toplumun bir kesiminde olmasa bu troll ağlarının yapabileceği bir şey yoktu. Çünkü bence troll ağları sıfırdan bir şey yaratma konusunda düşündüğümüz kadar maharetli değildirler. Seçim denince akla gelen örnek: Filipinler
Bu arada astroturfing, trol ve bot hesapların faaliyetleri, başka ülkelerde de seçim tartışmaların odağı durumunda. Seçim söz konusu olduğunda Filipinler’de Mayıs 2022’de yapılan ve Ferdinand “Bongbong” Marcos Jr’ın devlet başkanı seçildiği genel seçimler, en çok dile getirilen örneklerden.
Marcos Jr. oyların yüzde 59’unu almıştı (Reuters)
Zira seçim kampanyasını neredeyse sadece sosyal medyada yürütme kararı alan Marcos Jr.’ın seçimi trollerle kazandığı iddia ediliyor.
Marcos Jr. aslında ülkenin eski liderlerinden Ferdinand Marcos’un oğlu. Seçim zaferinin ardından Marcos ailesi tam 36 yıl sonra iktidara dönmüş oldu. Baba Marcos’un iktidarına ailesinin ağır yolsuzlukları damga vurmuştu. Acımasız otoriter yönetimiyle bilinen Marcos’un ve yakın çevresinin zimmetlerine 10 milyar dolar geçirdikleri tahmin ediliyor. Marcos, 1986’da halk ayaklanmasıyla devrilmiş ve Hawaii’ye kaçmıştı.
Peki nasıl oldu da Marcos ailesi bunca yıl sonra iktidarı yeniden devralabildi? Bunun önemli bir nedeni, Marcos Jr.’ın sosyal medya kampanyası olabilir.
Marcos Jr.’ın propagandasının dikkat çeken özelliklerden biri, “ailenin yeniden markalaşmasını” sağlamasıydı. Filipinler merkezli internet gözlemevi tsek.ph’nin seçim döneminde yayımladığı raporda, Marcos Jr.’ın dezenformasyondan en çok yararlanan taraf olduğu ifade edilmişti.
BBM Youth adlı bir trol grubu, Marcos ailesinin sıkıyönetiminin ülkenin komünistler tarafından işgal edilmesini engellediğine dair iddiaları yayıyordu (Facebook)
Ülkenin internet ortamına Facebook ve YouTube hakim olduğu için seçim propagandası da daha çok bu mecralarda yapıldı. 2021 itibarıyla Filipin nüfusunun yaklaşık yüzde 81’i Facebook kullanıyor. Bu arada, internete erişimi olan Filipinlilerin yüzde 85’i de YouTube’u takip ediyor.
Rusya’nın trollerle ABD seçimlerine müdahale ettiği iddiası
Aslında trol çifliklerinin tüm dünyada yüksek sesle tartışılmasını sağlayan en büyük uğraklardan biri de, 2016’daki ABD Başkanlık Seçimleri’ydi. Zira Rusya’ya bağlı İnternet Araştırma Ajansı (Internet Research Agency) adlı kurumun, sahte Twitter ve Facebook hesaplarından yapılan paylaşımlar aracılığıyla bu seçimlere müdahale ettiği iddiası, bugün halen sıkça dile getiriliyor.
2016 seçimleri, Demokrat Rakibi Hillary Clinton’a karşı yarışan Cumhuriyetçi Donald Trump’ın zaferiyle sonuçlanmıştı. Demokratlar bu zaferde Rusya’nın müdahalesi olduğunu savunurken, Cumhuriyetçiler ve Rus yetkililer iddiaları reddediyor.
Rus oligark Yevgeny Prigozhin’le ilişkilendirilen İnternet Araştırma Ajansı’nın faaliyetleri, eski çalışanı olduğu iddia edilen itirafçıların açıklamalarından ve ABD’li yetkililerin yayımladığı raporlardan biliniyor.
ABD’deki Clemson Üniversitesi profesörlerinin yürüttüğü bir araştırmaya göre, ajansın 2015’te 12 saatlik vardiyalarla çalışan tahmini 400 personeli vardı. Bunlardan 80’i, Amerikalı gibi paylaşımlar yaparak ABD siyasetini etkilemekle görevliydi.
Demokratlar bu iddiaya neden yüklendi?
Bu iddiaları doğal olarak en çok Demokrat Parti destekledi. Cambridge Analytica’nın verileri uygunsuz bir şekilde topladığına ve bu verilerin seçimlerde kullanıldığına yönelik ifşa da Demokratların söylemlerini destekler nitelikteydi.
Veri bilimci Christopher Wylie, Trump kampanyasını yürüten Cambridge Analytica firmasını Mart 2018’de ifşa etmiş ve şirketin 87 milyon kişinin Facebook bilgilerini yasadışı şekilde ele geçirerek bunları beyazların üstünlüğünü savunan fikirleri canlandırmak için kullandığını ortaya çıkarmıştı.
Öte yandan Alan, Cambridge Analytica skandalıyla ilgili de pek çok tartışma olduğunu hatırlatıyor. “Bir kesim, kayda değer bir etkisi olmadığını ve abartıldığını düşünüyor” diyen yazar, bu tür çalışmaların siyasi kutupların seçmenleri arasında geçiş yaratmak için kullanılmadığına değiniyor:
Şunu bilmek gerek. Cambridge Analytica’da algısı değiştirilmeye çalışılan kesim, sandığa gidip gitmeme konusunda kararsız olanlardı. Yani gidip bir Hillary Clinton taraftarının seçim kararını Trump tarafına dönüştürmediler. Bunun yerine sandığa gitse Clinton’a oy vermesi muhtemel insanları belirlemeye çalışıp onların sandığa gitmemesi için çalıştılar.
“Medya her zaman kolay hedef oluyor”
Saka ise “Demokratların bu kadar sosyal medya meselesine yüklenmelerini hiçbir zaman kabullenemedim” diyor. Böyle zamanlarda medyanın her zaman kolay hedef olduğunu vurgulayan akademisyen, sözlerini şöyle sürdürüyor:
Kendileri kötü bir kampanya yaptılar. Kötü bir aday çıkardılar. Her zaman medya kolay hedef oluyor. Artık medyanın merkezi sosyal medya olduğu için de hedef orası.
“Trol çiftlikleri artık Rusya dışından kiralanıyor”
Öte yandan ABD’de, benzer bir iddia 2020 seçimleri için de dile getirildi. CIA’in 2021’de yayımladığı bir raporda Rusya’nın, Trump’a karşı Joe Biden’ın zaferiyle sonuçlanan 2020 seçimlerine de müdahale etmeye çalıştığı öne sürüldü.
İddiaya göre Rus Devlet Başkanı Vladimir Putin’in yetkilendirdiği gruplar, seçim sürecine yönelik güveni azaltmak ve Biden’ı karalamak için geniş kapsamlı bir etki çalışması örgütlemişti. Ancak bu raporda 2016’dan farklı olarak, seçim sisteminin hacklenmesine yönelik herhangi bir çabaya rastlanmadığı söyleniyordu.
Raporda trol çiftlikleriyle ilgili göze çarpan en önemli noktalardan biri, bunların artık “yurtdışından kiralandığına” yönelik tespitlerdi. Buna göre Rus operatörler bu kez propaganda için Gana, Meksika ve Nijerya’daki trol çiftliklerini kullanmıştı. Aslında 2020’de Facebook ve Twitter da Gana’daki bir sivil toplum kuruluşuna bağlı onlarca hesabı benzer iddialar nedeniyle kapattıklarını açıklamıştı.
“Bu da bir propaganda savaşı”
Uzunoğlu ise sosyal medyada yürütülen faaliyetlerin aslında genel olarak medya çalışmaları ve kamu diplomasisi bağlamında ele alınabileceğini söylüyor. “Devletlerin medyaları gidip başka devletlerin ülkelerinde çok fazla yayın yapıyor. Türkiye’de de çok fazla yabancı devletin medyası var” diyen Uzunoğlu şöyle ekliyor:
Sosyal medya bağlamında da böyle bir kampanyanın düzenlenmesinin illa suç unsuru olması gerekmez. Yani nasıl Soğuk Savaş’tan bahsediyorsak, teknik olarak bakarsanız bu da bir tür propaganda savaşı. Uzunoğlu’na göre bu tür faaliyetleri tespit ve bunlarla mücadele etmenin çok zor olduğu sosyal medya ortamını devletlerin birbirine karşı kullanmaması imkansız olurdu:
Devletler doğal olarak bunu birbirlerine karşı kullanıyor. ABD’nin de istediği siyasi adayların kazanmadığı ülkelerde eli kolu bağlı şekilde gelişmeleri izlediğini varsayamayız. Ben bu tarz durumları kamu diplomasisi bağlamında değerlendiriyorum.
ABD’nin karantina karşıtı trolleri
Bu noktaya kadar ABD’nin ülke siyasetine sirayet etmek üzere çalışan yabancı kaynaklara yönelik iddialarından bahsettik. Ancak doğrudan ABD içinden de bir dizi trol kampanyasının yürütüldüğü söyleniyor.- Örneğin Facebook, Ağustos 2020’de muhafazakar medya kuruluşu The Epoch Times’la bağlantılı olduğu iddia edilen yüzlerce ağı kaldırmıştı.
Koronavirüsle ilgili yanlış bilgiler içeren, Trump yanlısı gönderilerle dikkat çeken bu ağlar arasında 303 Facebook hesabı, 181 sayfa, 44 Facebook grubu ve 31 Instagram hesabı yer almıştı. Bunların toplamda 2 milyondan fazla kişi tarafından takip edildiği belirtilmişti.
Joe Biden’ın Hindistan’daki trol takipçileri
ABD’nin mevcut Demokrat Başkanı Biden da trol iddialarından azade değil.
Örneğin, Washington merkezli bağımsız medya kuruluşu Zenger News’ün araştırmasına göre, Biden’ın Twitter hesabının takipçileri arasında Hindistan merkezli bir trol çiftliği göze çarpıyor. Biden henüz 2020 başkanlık seçimlerinde yarıştığı sırada Senatör Kamala Harris’i gelecekteki başkan yardımcısı olarak görevlendirmesiyle ciddi bir takipçi artışı yakalamıştı.
740 bin yeni takipçi elde eden hesap, toplamda 11 milyon takipçiyi geçmişti. Üstelik bu yeni takipçilerin kökeni Hindistan’daki trol çiftliklerine kadar uzanıyordu. Medya kuruluşunun araştırmasında örnek olarak kullanılan 105 bin hesabın yaklaşık 32 bini (yüzde 30’dan fazlası), Biden’ın Hindistan kökenli Harris’i başkan yardımcısı adayı yaptığı 12 Ağustos 2020’den sonra açılmıştı.
Hesapların yönetildiği konum Hindistan’daki bir dizi küçük kasabayı işaret ediyordu. Ancak bölgede yaşayanlar İngilizce konuşmuyor ve Amerikan siyasetiyle herhangi bir bağları da yok.
Hindistan: Sıradan bir internet kafe nasıl trol çiftliği haline gelir?
Biden’ı takip kampanyasına katıldığını dile getiren ve Patel ismini kullanan bir trol, küçük bir kasaba olan Umbergaon’da küçük bir “siber kafe” işlettiğini söylüyor. Patel’in sabah 8’den akşam 8’e kadar internet kafe olarak işlettiği dükkanı kepenkler kapandıktan sonra bir trol çiftliğine dönüşüyor. Bu çalışma saatleri Kuzey Amerika’da sabah saatlerine denk geliyor.
Patel, bu dükkanın 1990’larda internet kafe olarak kurulduğunu ama akıllı telefonlar yaygınlaştıkça işlerinin bozulduğunu ifade ediyor. 2012’de Narendra Modi’nin başbakanlık kampanyasına başlamasıyla ülkede trol ordularının kurulmaya başladığını ve kendilerinin de bu işe girdiklerini belirtiyor.
Modi’nin Hindistan Halk Partisi’nin gençlik kolu üyesi olan Patel, “Buraya ideolojim nedeniyle geldim ama sonra bu benim mesleğim oldu” diyor. Patel ve ekibi müşterilere sahte haberler, montajlanmış görüntüler, destek ve hatta “nefret” kampanyaları sunduklarını söylüyor.
“Ruslar, Çinliler ve Hintliler başka ülkelerden trolleri de eğitiyor”
Oxford İnternet Enstitüsü’nün 2019’da yayımladığı bir rapora göre, bu işi profesyonel olarak sürdüren Hintlilerin diğer ülkelerdeki trollere eğitim verdiği düşünülüyor. Örneğin enstitü, Sri Lankalı trollerin Hindistan’da eğitim aldığını savunuyor.
Öte yandan diğer ülkelerden kullanıcıları trol olmak üzere eğiten tek ülke Hindistan değil. 2018’de enstitü, 48 ülkenin trol çiftlikleri işlettiğini tespit etmişti. Bu rakam 2019’da 70’e çıkmıştı (AFP)
Örneğin rapordaki iddialara göre, Myanmar’da askeri yetkililerin Rus ajanlar tarafından sosyal medyanın nasıl kullanılacağı konusunda eğitildiğine dair kanıtlar da var. Bunun yanı sıra Etiyopya’daki Bilgi Ağı Ajansı diye bilinen, hükümete bağlı kurumun Çin’e resmi eğitim almaları için personel gönderdiği de öne sürülüyor.
2013-2014 neden dönüm noktası oldu: Arap Baharı ve “hacktivizm”
Rusya’da trol çiftliklerinin 2014’te kurulmaya başlandığı düşünülürken, Hindistan’da da Modi’nin aynı tarihte iktidara gelmesi sektörleşmeye hız kazandırdı. Türkiye’de de bu faaliyetlerin yoğunlaşması 2013-2014 aralığına denk geliyor. Cambridge Analytica’nın da bu tarihte veri toplamaya başlaması tesadüf değil.
Saka bu tarihlerde söz konusu faaliyetlerin bir dönüm noktasına ulaşmasını Arap Baharı’na ve o dönemde başlayan “hacktivizm” furyasına dayandırıyor:
Anonymous benzeri hani hacker grupları sosyal medyayı bu şekilde kullanmaya başlamıştı. Bu o kadar yaygındı ki biz o grupların başka ne yapacağını düşünmeye başlamışken, hükümetler de karşı hamleleri oluşturmaya başladı. Türkiye’de Gezi eylemlerinin de sosyal medya üzerinden örgütlendiğini hatırlatan Saka, o dönemde hükümetlerin dijital gözetleme faaliyetlerinin de ortaya çıktığının altını çiziyor:
Yani Arap Baharı üstüne ‘occupy’ hareketleri ve sosyal medyanın böyle amacıyla kullanılması iktidarlar tarafını da tetikledi. Brezilya’da yeni hedef WhatsApp: “Trol faaliyetleri kapalı ortamlara kayıyor”
Bu arada Saka’nın aktarımına göre, son dönemde trol faaliyetleri de Twitter gibi herkese açık platformlardan WhatsApp kapalı devre ortamlara kaymaya başladı. “Açık platformlarda az ya da çok önlem alınabiliyor, tespitler yapılabiliyor” diyen Saka, WhatsApp’ın özellikle Brezilya’daki seçim tartışmalarında büyük rol oynadığını hatırlatıyor.
Luiz Inacio Lula da Silva’nın seçim zaferini kabul etmeyen “300 Brezilyalı” adlı radikal bir grup, Haziran 2022’de başkent Brasília’daki Yüksek Mahkeme binası yönünde havai fişek patlatarak bombalı saldırı taklidi yapmış ve ortalığı ayağa kaldırmıştı.
Eski lider Jair Bolsonaro yanlısı birçok radikal sağcının WhatsApp’taki dezenformatif içeriklerden ve propagandadan etkilendiği belirtiliyor. Bu kesimlerin WhatsApp gruplarını çok kullandığını” belirten Saka, Hindistan’da da durumun aynı olduğunu ifade ediyor:
Bu iki ülkede özellikle trol çiftliklerinde bir inovasyon söz konusu.
