Kapitülasyonlar nelerdir? Kapitülasyonlar ne zaman ve kimlere verilmiştir, ne zaman kaldırılmıştır

Kapitülasyonlar; Osmanlı İmparatorluğu zamanında bazı Avrupa devletlerine verilen ticari ve siyasi imtiyazlar “Kapitülâsyonlar” diye anılır.

Kapitülâsyonlar Kanunî Sultan Süleyman‘ ın emriyle Fransa’ya verilen imtiyazlarla başladı. Osmanlı Devleti, Charles-Quint (Şarlken’i) ezmek zorundaydı; bunun için de Fransa’yı candan desteklemesi gerekiyordu. 1536’da Sadrazam Damat (Makbul) İbrahim Paşa, Fransa’ya büyük bîr para bağışında bulundu, birtakım ticari imtiyazlar verdi. Buna karşılık I. François, padişahı “imparator” yani en büyük hükümdar tanıyacak, bunu ifade etmek için de Osmanlı Devleti’ne sembolik mahiyette yıllık vergi verecekti. İşte yüzyıllar sonra Osmanlı Devleti’nin başına belâ olan, başka Avrupa devletlerine de tanınmak zorunda kalınan imtiyazlar, Fransa’ya yapılan bu lütuftan doğdu. François, şükran hissini ifade etmek için, İbrahim Paşa’ya Şarlman’ın tacından çıkarılmış çok büyük, değerli ve ünlü bir yakut ile bir pırlantayı hediye etti.

Bundan sonra Divan-ı Hümayun, Barbaros Hayrettin Paşa‘ya Fransa’ya deniz yardımında bulunmasını emretti. Barbaros, Marsilya, Toulon, Nice limanlarında kaldığı bîr yıl içinde Fransa donanması, Türk bayrağı çekerek, Barbaros’un emrine girdi. Sonradan Turgut Paşa’ya da aynı emir verildi. Turgut Paşa, Fransız düşmanı olmasına rağmen, Korsika’ yı fethedip Fransızlar’a verdi; yalnız, Türkler çekilir çekilmez, Charles-Quint Korsika’yı Fransızlar’dan geri aldı.

1 şubat 1553’te Divan-ı Hümayun, Fransa’ ya yeniden acilen yardım yapmaya karar verdi. Türk Donanması’na yeniden Fransa’yı Charles-Ouint’e karşı korumak emri verildi. Ayrıca çok büyük bir para da verildi. Bu parayı Fransa, Osmanlı Devleti’ne uzun vadeyle, faizsiz ödeyecekti. Bu borca karşılık Fransa Donanması Osmanlı Devleti’ne rehin gösteriliyordu. Fransa Kiralı, padişahı, Avrupa’nın tek imparatoru olarak tanıdığını teyit ediyordu.

İngiltere’ye Verilen Haklar

İspanya ile yarım yüzyıl savaş halinin sürmesi, Avrupa’nın bu en güçlü Hristiyan devletiyle İspanyol ihtirası yüzünden bir anlaşma esası bulunamaması karşısında Osmanlı Devleti, bu kere İspanya düşmanı İngiltere’yi de ticari, mali imtiyazlarla desteklemeye karar verdi. Fas ve Lehistan gibi iki büyük devletin birden Osmanlı Devleti’ne katılması, Portekiz gibi başka bir büyük devletin Ramazan Paşa tarafından hartadan silinmesi, Osmanlı ile İspanya – Almanya (yani Habsburglar) arasında hiçbir anlaşma ümidi bırakmadı.

Fransa’ya nispeten güçsüz olan İngiltere’ nin son gelişmeleri, I. Elizabeth’in dev İspanya’ya boyun eğmemesi, Divan-ı Hümayun’ un dikkatini çekti. 11 eylül 1581’de Fransa ve Venedik’ten sonra İngiltere’ye de, kendi bayrağı altında Türk imparatorluğuna ait bütün sularda ticaret yapma hakkı veren Divan-ı Hümayun kararı, III. Murat tarafından tasdik edildi. Öteki bütün devletlerin ticaret gemileri, Türk sularına girebilmek için, Türk, Fransız veya Venedik bayrağı taşımak zorundaydılar; bunun için de bu devletlere ağır para öderlerdi. Yabancı bayrağı taşıyan ticaret gemisini Türk savaş gemileri derhal esir alırlardı. Bu, Osmanlı Devleti’ye büyük gelir sağlıyordu. Bunun dışında tutulan Fransa, Venedik ve nihayet İngiltere devletlerinin kârı da kolayca kestirilebilir. Hasan Pâşa’nın 1586′ da Hint Okyanusu’nda Hindistan’a giden İspanyol gemilerini ele geçirmesi, mütareke halinde olan Osmanlı Devleti ile İspanya’yı tekrar savaş haline getirmişti.

Bu sıralarda, Şeyhülislâm Hoca Sadettin Efendi hariç, Divan-ı Hümayun‘un bütün öbür üyeleri, İspanya’nın İngiltere’yi işgal edeceği fikrindeydiler. Padişahın hocası olan, onun üzerinde büyük tesiri bulunan Sadettin Efendi, İngiltere’ye acele yardım yapılmasını Divan’a kabul ettirdi.

Bir müddet sonra Hollanda’ya da ticari imtiyazlar verilmesi düşünüldü. Sonradan 1739′ da Osmanlı Devleti, tek başına Almanya ve Rusya ile yaptığı ünlü savaşı kazanınca, bitaraflık göstermiş olan Fransa’yı mükafatlandırmak için, bu devlete mühim imtiyazlar verdi.

XIX- yüzyılda Osmanlı Devleti, Avrupa devletlerine gerçek tavizler vermek durumunda kaldı. Kapitülasyonlar denen ve Avrupa devletlerinin İran, Çin, Brezilya gibi Avrupa dışı başka önemli devletlerden de elde ettikleri bu haklar, Osmanlı Devleti’nin siyasi hayatına fazla etki etmediyse de iktisadi büyük zararlar verdi.

I. Dünya Savaşından az önce, o zamanki Osmanlı hükümeti Kapitülasyonlar’ı kaldırdı. Bu savaş sonunda yurdumuzun uğradığı yenilgi üzerine yapılan Sevres (Sevr) Antlaşmasıyla, yabancılara tanınan haklar büsbütün artırıldı. Ancak Kurtuluş Savaşı’ndan sonra, Türk milleti tam bağımsızlığını elde edince, Lausanne (Lozan) Antlaşması ile, 1922′ de Kapitülâsyonlar kesin olarak kaldırıldı.

https://www.nkfu.com/kapitulasyonlar-hakkinda-bilgi/